અર્ધમત્યસ્યેન્દ્રાસન

અર્ધમત્યસ્યેન્દ્રાસન (Half Spinal Twist)  
•    પૂર્ણ મત્સ્યેન્દ્રાસન અઘરું હોવાથી શરૂઆતમાં અર્ધમત્સ્યેન્દ્રાસન કરવાની સલાહ આપવામાં આવે છે. બંનેમાં ફરક માત્ર પગને ક્યાં રાખવામાં આવે તેનો જ છે. 
•    અર્ધમત્સ્યેન્દ્રાસનમાં જમણા પગને ડાબા સાથળના મૂળમાં નહિ મૂકતાં ઢીંચણમાંથી વાળી પગની એડીને સિવણી સ્થાન પાસે અડે એવી રીતે રાખવામાં આવે છે. એથી આ આસન કરવામાં ઓછી કઠિનાઈ પડે છે. બાકીની બધી રીતે તે પૂર્ણ મત્સ્યેન્દ્રાસન જેવું છે. 

આસનના લાભ

•    આ આસનના લાભ વિશે હઠયોગ પ્રદીપિકામાં નીચે પ્રમાણે ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલો છે.
•    मत्स्येन्द्रपीठं जठरप्रदीप्तिं प्रचण्डरुग्मण्डलखण्डनास्त्रम् ।
•    अभ्यासतः कुण्डलिनीप्रबोधं चन्द्रस्थिरत्वं च ददाति पुंसाम् ॥२९॥
•    મત્સ્યેન્દ્રાસન કરવાથી જઠરાગ્નિ પ્રદીપ્ત થાય છે. જેથી ભૂખ સારી લાગે છે. પેટના અંદરના અવયવોનું સ્વાસ્થ્ય સુધરે છે. અજીર્ણ, મંદાગ્નિ જેવી ફરિયાદો દૂર થાય છે. પાચનક્રિયા સારી રીતે થાય છે. પ્રચંડ રોગોના સમુહના નાશ માટે મત્સ્યેન્દ્રાસન એક અસરકારક શસ્ત્ર જેવું લાભદાયી સિદ્ધ થાય છે. 
•    કુંડલિની ઉત્થાનમાં આ આસન લાભદાયી થાય છે. આ આસનની કરવાથી કુંડલિનીના પ્રબોધમાં મદદ મળે છે. ચંદ્રની સ્થિરતા થાય છે. તાળવાની ઉપરના પ્રદેશમાંથી સ્ત્રવતા અમૃતતત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે અને યોગી અખંડ યૌવનને મેળવી શકે છે. 
•    આ આસન કરવાથી કરોડનો દરેક મણકો પોતાની ધરી પર દોરડીના વળની માફક ફરે છે. જેથી લીગામેન્ટસને પૂરતા પ્રમાણમાં લોહી મળે છે. એથી કરોડરજ્જુની સ્થિતિસ્થાપકતા સારી રહે છે ને ચિર યૌવનની પ્રાપ્તિ થાય છે. 
•    કરોડનાં મણકાં ખેંચાવાથી એમાંથી નીકળતા જ્ઞાનતંતુઓ પણ ખેંચાય છે. એથી એની અસર મગજમાંથી નીકળતા બાર મુખ્ય જ્ઞાનતંતુઓમાંથી એક - વેગસ નર્વને થાય છે. જેથી અનૈચ્છિક નાડીતંત્ર પર લાભદાયક અસર થાય છે. પરિણામે લીવર, જઠર, મૂત્રપિંડ, કીડની વગેરે આરોગ્યવાન બને છે. 
•    આ આસન કરવાથી પેટના, પગના, ગળાના, કેડ, છાતી, પેઠું, અને બરડાના ભાગમાં રહેલા વિવિધ sacro spinal musculature ને વ્યાયામ મળે છે. ફલતઃ રુધિરાભિસરણ સારી રીતે થાય છે. બરડાનો દુખાવો અને સંધિવા મટે છે. 
•    મત્સ્યેન્દ્રાસન કરવાથી પાંસળીઓ ખેંચાય છે. જેથી કફ પ્રકૃતિવાળા માટે આ આસન લાભદાયી નીવડે છે. શરીમાં રહેલી બોંતેર હજાર નાડીઓ શુદ્ધ થાય છે. 

સાવધાની

•    આ આસનમાં બરડાના, કમરના સ્નાયુઓ ખેંચાય છે એથી જેમને કમરનો દુખાવો હોય, કે જેમના પીઠના સ્નાયુ ખેંચાયલો હોય તેમણે આ આસન કરવું નહીં. 
•    આસનની સ્થિતિમાં શરીરનું સમતોલન જાળવવું અગત્યનું છે. આંચકો આવે તેવી રીતે આસન છોડતાં કે શરીરનું સમતોલન ડગમગે ત્યારે ઝાટકો આપી સમતુલન જાળવવા જતાં સ્નાયુઓને નુકસાન થવાનો સંભવ છે. એથી સાવધાનીપૂર્વક આ આસન કરવું.
 

कमर और पीठ का दर्द दूर करे अर्धमत्स्येन्द्रासन अगर आप योग करने की शौकीन हैं तो, आपको यह अर्थमत्‍सयेन्‍द्रासन का पोज जरुर आता होगा। कहा जाता है कि मत्स्येन्द्रासन की रचना गोरखनाथ के गुरू स्वामी मत्स्येन्द्रनाथ ने की थी। वे इस आसन में ध्यान किया करते थे। मत्स्येन्द्रासन की आधी क्रियाओं को लेकर अर्धमत्स्येन्द्रासन प्रचलित हुआ है।

अर्धमत्स्येन्द्रासन करने की विधि-

1. सर्वप्रथम बैठने की स्थिति में आइए अब दायें पैर को घुटने से मोड़कर  एड़ी  गुदाद्वार के नीचे  ले जाइए । 
2. बायें पैर के पंजे को दायें पैर के घुटने के पास बाहर की तरफ रखिए । 
3. अब दायें हाथ को बायें घुटने के बाहर से लाइए और बायें पैर के अंगूठे को पकडिए। 
4. दोनों पैरों को लंबे करके चटाई पर बैठ जाइये। बायें पैर को घुटने से मोड़कर एड़ी गुदाद्वार के नीचे जमाएं।
5. पैर के तलवे को दाहिनी जंघा के साथ लगा दें। अब दाहिने पैर को घुटने से मोड़ कर खड़ा कर दें और बायें पैर की जंघा से ऊपर ले जाते हुए जंघा के पीछे जमीन के ऊपर रख दें।

अर्धमत्स्येन्द्रासन करने की प्रक्रिया और कैसे करें

1. पैरों को सामने की ओर फैलाते हुए बैठ जाएँ, दोनों पैरों को साथ में रखें,रीढ़ की हड्डी सीधी रहे।
2. बाएँ पैर को मोड़ें और बाएँ पैर की एड़ी को दाहिने कूल्हे के पास रखें (या आप बाएँ पैर को सीधा भी रख सकते हैं)|
3. दाहिने पैर को बाएँ घुटने के ऊपर से सामने रखें।
4.  बाएँ हाथ को दाहिने घुटने पर रखें और दाहिना हाथ पीछे रखें।
5. कमर, कन्धों व् गर्दन को दाहिनी तरफ से मोड़ते हुए दाहिने कंधे के ऊपर से देखें।
6. रीढ़ की हड्डी सीधी रहे।
7. इसी अवस्था को बनाए रखें ,लंबी , गहरी साधारण साँस लेते रहें।
8. साँस छोड़ते हुए, पहले दाहिने हाथ को ढीला छोड़े,फिर कमर,फिर छाती और अंत में गर्दन को। आराम से सीधे बैठ जाएँ।
9. दूसरी तरफ से प्रक्रिया को दोहराएँ।
10. साँस छोड़ते हुए सामने की ओर वापस आ जाएँ| 

अर्धमत्स्येन्द्रासन में लाभ| 

अर्धमत्स्येन्द्रासन से मेरूदण्ड स्वस्थ रहने से यौवन की स्फूर्ति बनी रहती है। रीढ़ की हड्डी तो मजबूत रहती ही है साथ में नसों की भी अच्‍छी कसरत हो जाती है। इसको नियमित रूप से करने पर पीठ, पेट के नले, पैर, गर्दन, हाथ, कमर, नाभि से नीचे के भाग एवं छाती की नाड़ियों को अच्छा खिंचाव मिलने से उन पर अच्छा प्रभाव पड़ता है। फलतः बन्धकोष दूर होता है। जठराग्नि तीव्र होती है। कमर, पीठ और सन्धिस्थानों के दर्द जल्दी दूर हो जाते हैं।

1. मेरुदंड को मजबूती मिलती है।
2. मेरुदंड का लचीलापन बढ़ता है।
3. छाती को फ़ैलाने से फेफड़ो को ऑक्सीजन ठीक मात्रा में मिलती है|

इसके अनेक शारीरिक और मानसिक लाभ हैं परंतु इसका उपयोग किसी दवा आदि की जगह नही किया जा सकता| यह आवश्यक है की आप यह योगासन किसी प्रशिक्षित श्री श्री योग (Sri Sri yoga) प्रशिक्षक के निर्देशानुसार ही सीखें और करें| यदि आपको कोई शारीरिक दुविधा है तो योगासन करने से पहले अपने डॉक्टर या किसीभी श्री श्री योग प्रशिक्षक से अवश्य संपर्क करें| श्री श्री योग कोर्स करने के लिए अपने नज़दीकी आर्ट ऑफ़ लिविंग सेण्टर पर जाएं| 

अर्धमत्स्येंद्रासन में सावधानी :

• गर्भवती महिलाओं को इस आसन का अभ्यास नहीं करनी चाहिए।
• रीढ़ में अकड़न से पीडि़त व्यक्तियों को यह आसन सावधानीपूर्वक करना चाहिए।
• एसिडिटी या पेट में दर्द हो तो इस आसन के करने से बचना चाहिए।
• घुटने में ज़्यदा परेशानी होने से इस आसन के अभ्यास से बचें।
• गर्दन में दर्द होने से इसको सावधानीपूर्वक करें।